Parkinson xəstəliyi, mərkəzi sinir sisteminin ləng inkişaf edən, proqressiv xroniki nevroloji bir xəstəliyidir. Adətən hərəkət funksiyalarının pozulması ilə özünü büruzə verən bu xəstəlik, beyində dopamin adlı neyrotransmitteri istehsal edən hüceyrələrin tədricən məhv olması nəticəsində yaranır.
Dopamin, hərəkətlərimizin ahəngdar və nəzarətli olmasını təmin edən vacib bir kimyəvi maddədir. Onun azalması isə Parkinsonun xarakterik əlamətlərinin ortaya çıxmasına səbəb olur.
Bu bloq yazısında Parkinson xəstəliyinin mahiyyəti, onu yaradan səbəblər, erkən və sonrakı mərhələlərdə görülən əlamətlər və mövcud müalicə üsulları haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.
Parkinson xəstəliyi nədir və niyə yaranır?
Beynin dərinliklərində, “qara maddə” (substantia nigra) adlanan bir bölgə yerləşir. Bu bölgədəki sinir hüceyrələri (neyronlar) bədən hərəkətlərinə nəzarət edən dopamini sintez edir.
Parkinson xəstəliyi zamanı bu hüceyrələrin 60-80%-i zədələnir və ya məhv olur. Nəticədə beyində dopamin səviyyəsi kəskin şəkildə azalır və beyin hərəkətləri effektiv şəkildə idarə edə bilmir.
Parkinson xəstəliyinin yaranma səbəbləri
- Genetik Faktorlar: Parkinson hallarının təxminən 10-15%-də ailəvi və genetik meyllilik müşahidə olunur.
- Ətraf Mühit Faktorları: Bəzi tədqiqatlar uzun müddət pestisidlər, herbisidlər və ağır metallar kimi toksinlərlə təmasda olmanın risk faktorları arasında olduğunu göstərir.
- Yaş: Xəstəliyə tutulma riski yaşla birlikdə artır və adətən 60 yaşdan yuxarı insanlarda diaqnoz qoyulur. Lakin gənc yaşlarda da rast gəlinən formaları mövcuddur.
- Lui Cisimcikləri (Lewy Bodies): Parkinson xəstələrinin beyin hüceyrələrində alfa-sinuklein zülalının anormal toplanması nəticəsində yaranan “Lui cisimcikləri” adlı strukturlar aşkarlanır. Bu zülal yığıntılarının hüceyrə ölümünə səbəb olduğu ehtimal edilir.
Parkinson xəstəliyinin əsas əlamətləri
Parkinsonun əlamətləri adətən ləng başlayır və zamanla tədricən pisləşir. Simptomlar çox vaxt bədənin bir tərəfində başlayır və sonra digər tərəfə də yayılır.
Xəstəliyi iki böyük qrupa ayırmaq olar: motor (hərəkət) və qeyri-motor əlamətlər.
Əsas Motor Əlamətləri:
- Tremor (Əsmə): Ən çox tanınan əlamətdir. Adətən istirahət vəziyyətində, əsasən əldə və ya barmaqlarda “pul sayma” hərəkəti şəklində başlayır. Stress və ya həyəcan zamanı arta, hərəkət zamanı isə azala bilər.
- Bradikineziya (Hərəkətlərin Yavaşlaması): Gündəlik fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsi çətinləşir və daha çox vaxt aparır. Xəstə yerindən durmaqda, addım atmaqda və ya paltarını düymələməkdə çətinlik çəkə bilər.
- Rigidlik (Əzələ Sərtliyi): Ətraflarda, boyunda və ya gövdədə əzələlərin gərginləşməsi və sərtləşməsi hiss olunur. Bu, hərəkət zamanı ağrıya və hərəkət məhdudiyyətinə səbəb ola bilər.
- Postural Qeyri-sabitlik (Müvazinət Problemləri): Xəstəliyin sonrakı mərhələlərində ortaya çıxan bu əlamət, yeriyərkən və ya dönərkən müvazinəti saxlamağın çətinləşməsi ilə xarakterizə olunur. Bu da yıxılma riskini artırır.
Digər Motor və Qeyri-Motor Əlamətlər:
- “Maskaya bənzər” üz ifadəsi: Mimik əzələlərin hərəkətinin azalması.
- Mikroqrafiya: Xəttin getdikcə kiçilməsi və oxunmaz hala gəlməsi.
- Danışığın pozulması: Səsin zəifləməsi, monotonnaşması və ya pəltəkləşməsi.
- Udqunma çətinliyi.
- Qoxu hissinin itməsi (anosmiya): Çox vaxt motor əlamətlərindən illər əvvəl başlayır.
- Yuxu pozğunluqları: Narahat yuxu, yuxusuzluq, yuxuda danışma və ya hərəkət etmə.
- Qəbizlik.
- Depressiya və həyəcan pozuntusu.
- Yorğunluq və enerji azlığı.
- Ağrı.
- Koqnitiv dəyişikliklər: Diqqət və yaddaş problemləri, irəliləmiş hallarda isə demensiya.
Parkinson xəstəliyinin diaqnoz və müalicəsi
Parkinson xəstəliyinin diaqnozu üçün spesifik bir qan testi və ya beyin görüntüləmə metodu yoxdur. Diaqnoz əsasən nevroloq tərəfindən xəstənin tibbi tarixçəsi, şikayətləri və ətraflı nevroloji müayinə əsasında qoyulur.
Bəzən həkim nevroloq digər xəstəlikləri istisna etmək üçün MRT (Maqnit Rezonans Tomoqrafiya) və ya DaTscan kimi müayinələr təyin edə bilər.
Parkinson xəstəliyinin tam müalicəsi hələ ki, mövcud deyil. Lakin müasir tibb, xəstəliyin əlamətlərini effektiv şəkildə nəzarətdə saxlamağa və xəstələrin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa imkan verən bir sıra müalicə üsulları təklif edir.
Parkinson müalicə üsulları:
Dərman müalicəsi
Müalicənin əsasını təşkil edir. Məqsəd beyində azalan dopaminin səviyyəsini artırmaq və ya onun təsirini təqlid etməkdir.
- Levodopa: Parkinson müalicəsində “qızıl standart” hesab olunur. Beyində birbaşa dopaminə çevrilərək əlamətləri, xüsusilə də hərəkət yavaşlığını və əzələ sərtliyini effektiv şəkildə azaldır.
- Dopamin Aqonistləri: Dopaminin təsirini təqlid edərək beyin hüceyrələrini stimullaşdırır.
- MAO-B və COMT İnhibitorları: Beyində mövcud olan dopaminin parçalanmasını ləngidərək onun təsir müddətini uzadır.
Cərrahi Müalicə (Dərin Beyin Stimulyasiyası – DBS):
Dərman müalicəsinin yetərli olmadığı və ya ciddi yan təsirlərin yarandığı irəliləmiş mərhələlərdə tətbiq olunur. Bu əməliyyat zamanı beyinin hərəkətə nəzarət edən xüsusi bölgələrinə nazik elektrodlar yerləşdirilir.
Sinə nahiyəsinə implantasiya edilən bir cihaz (neyrostimulyator) vasitəsilə bu elektrodlara elektrik impulsları göndərilir. Bu impulslar xəstəliyin əlamətlərinə səbəb olan anormal beyin fəaliyyətini tənzimləyir və tremor, rigidlik və bradikineziyanı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Dəstəkləyici Terapiyalar:
- Fizioterapiya: Müvazinəti, yerişi, çevikliyi və əzələ gücünü artırmaq üçün vacibdir.
- Erqoterapiya (Məşğuliyyət Terapiyası): Gündəlik həyat fəaliyyətlərini (yemək yemək, geyinmək və s.) asanlaşdırmaq üçün strategiyalar öyrədir.
- Loqopedik Terapiya: Danışıq və udqunma problemlərini aradan qaldırmağa kömək edir.
Həyat Tərzi Dəyişiklikləri:
- Mütəmadi İdman: Hərəkətliliyi qorumaq, əzələləri gücləndirmək və ümumi əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırmaq üçün son dərəcə önəmlidir. Üzgüçülük, tay-çi, yoqa və rəqs kimi fəaliyyətlər tövsiyə olunur.
- Sağlam Qidalanma: Lifli qidalarla zəngin balanslaşdırılmış pəhriz qəbizliyin qarşısını almağa kömək edir.
Parkinson xəstəliyi haqqında tez-tez verilən suallar (FAQ)
Parkinson xəstəliyi nədir?
Parkinson — beynin hərəkətə nəzarət edən nahiyəsində dopamin maddəsinin azalması ilə yaranan, xroniki və proqressiv sinir sistemi xəstəliyidir.
Əsas əlamətləri hansılardır?
Əllərdə və ayaqlarda titrəmə, əzələ sərtliyi, hərəkətlərin ləngiməsi, tarazlıq pozğunluğu və yerişdə çətinlik.
Səbəbi nədir?
Tam səbəbi məlum deyil. Dopamin istehsal edən beyin hüceyrələrinin zədələnməsi, genetik və ətraf mühit faktorları rol oynaya bilər.
Daha çox hansı yaşda başlayır?
Əksər hallarda 55–65 yaş arası başlayır, lakin erkən yaşda da rast gəlinə bilər.
Tam sağalırmı?
Hal-hazırda tam sağaldan müalicə yoxdur, amma dərmanlar, fizioterapiya və bəzi hallarda cərrahi üsullar simptomları azaldır.
İrsidirmi?
Çox vaxt irsi deyil. Yalnız bəzi genetik mutasiyalar xəstəliyə meyllilik yarada bilər.
Həyat müddətinə təsir edirmi?
Birbaşa ömrü qısaltmır, lakin yıxılmalar və digər yanaşı problemlər həyat keyfiyyətini azalda bilər.
Titrəmə hər zaman olurmu?
Xeyr. Bəzi xəstələrdə əsas simptom hərəkət ləngiməsi və əzələ sərtliyi ola bilər.
Xəstələr gündəlik həyatı necə asanlaşdıra bilər?
Müntəzəm idman və fizioterapiya, sağlam qidalanma, dərmanların vaxtında qəbulu, stressdən uzaq qalmaq və sosial dəstək.
Parkinson xəstəliyi mürəkkəb və həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərən bir vəziyyət olsa da, ümidsizliyə qapılmaq üçün bir səbəb yoxdur. Erkən diaqnoz, düzgün seçilmiş müalicə planı, dəstəkləyici terapiyalar və aktiv həyat tərzi sayəsində xəstəliyin əlamətlərini uzun illər nəzarət altında saxlamaq və dolğun həyat yaşamaq mümkündür.
Əgər sizdə və ya yaxınlarınızda Parkinson şübhəsi yaradan əlamətlər varsa, vaxt itirmədən həkim-nevroloqa müraciət etmək vacibdir.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.