İnsult və ya beyin qan dövranının kəskin pozulması, dünyada əlilliyin və ölümün əsas səbəblərindən biri olaraq qalır. İnsult keçirmiş bir çox insan hərəkət, nitq, yaddaş və digər vacib funksiyaların itirilməsi ilə üzləşir.
Xoşbəxtlikdən, tibb elmi daim inkişaf edir və reabilitasiya prosesini sürətləndirən, həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıran yeni üsullar təqdim edir.
Bu innovativ yanaşmalardan biri də insultun TMS terapiya ilə dərmansız müalicəsidir. Bu metod, beynin zədələnmiş sahələrini stimullaşdıraraq onun təbii bərpa qabiliyyətini, yəni neyroplastikliyi aktivləşdirir və dərman preparatlarına ehtiyac olmadan funksiyaların bərpasına kömək edir.
Bu bloq məqaləsində biz insultun nə olduğunu, onun səbəblərini, simptomlarını və diaqnostikasını ətraflı nəzərdən keçirəcək, ən əsası isə Transkranial Maqnit Stimulyasiyası (TMS) terapiyasının insult sonrası bərpa prosesindəki rolunu və effektivliyini dərindən araşdıracağıq.
İnsultun səbəbləri və risk faktorları
İnsult, beyinə gedən qan axınının pozulması nəticəsində beyin hüceyrələrinin oksigen və qida çatışmazlığından məhv olması ilə baş verir.
İnsultun iki əsas növü var:
- İşemik insult: Bu, ən çox rast gəlinən insult növüdür (təxminən 87% hallarda). Beyin damarlarının tromb (qan laxtası) və ya aterosklerotik plaklarla tıxanması nəticəsində yaranır. Qan axını dayandığı üçün beyin toxuması zədələnir.
- Hemorragik insult: Bu növ insult beyin damarının partlayaraq beyin toxumasına qan sızması nəticəsində meydana gəlir. Sızan qan beyin hüceyrələrinə təzyiq göstərərək onları zədələyir.
Hər iki insult növü ciddi nəticələrə səbəb ola bilər, lakin onların yaranma riskini artıran bir sıra faktorlar mövcuddur. Bu risk faktorlarını bilmək və onlara nəzarət etmək insultun qarşısını almaq üçün vacibdir.
Əsas risk faktorları:
- Yüksək qan təzyiqi (hipertoniya): Bu, insult üçün bir nömrəli risk faktorudur. Təzyiqə nəzarət edilməməsi damar divarlarını zəiflədir və onların tıxanma və ya partlama riskini artırır.
- Şəkərli diabet: Diabet qan damarlarına zərər verərək laxtalanma riskini yüksəldir.
- Ürək xəstəlikləri: Xüsusilə səyrici aritmiya kimi ritm pozğunluqları ürəkdə tromb yaranmasına və onun beyinə gedərək insulta səbəb olmasına gətirib çıxara bilər.
- Siqaret çəkmək: Siqaret qanı qatılaşdırır, damarların daralmasına səbəb olur və qan təzyiqini artırır.
- Yüksək xolesterin: Qanda yüksək xolesterin səviyyəsi damarlarda aterosklerotik plakların yaranmasına və onların daralmasına səbəb olur.
- Piylənmə və oturaq həyat tərzi: Artıq çəki hipertoniya, diabet və ürək xəstəlikləri riskini artırır.
- Yaş və ailə tarixçəsi: Yaş artdıqca insult riski də artır. Ailədə insult keçirmiş birinin olması da genetik meylliliyi göstərə bilər.
İnsultun simptomları: F.A.S.T. Testini Bilin!
İnsult zamanı vaxt beyindir. Simptomları nə qədər tez tanısanız və təcili yardım çağırsanız, beyin zədələnməsinin qarşısını almaq və bərpa şansını artırmaq bir o qədər mümkün olar.
İnsultun əlamətlərini yadda saxlamaq üçün sadə bir test var: F.A.S.T.
- F (Face – Üz): Xəstədən gülümsəməsini xahiş edin. Üzün bir tərəfi aşağı sallanır və ya keyimiş görünürsə, bu, insult əlaməti ola bilər.
- A (Arms – Qollar): Xəstədən hər iki qolunu qaldırmasını istəyin. Bir qol aşağı düşürsə və ya qaldırıla bilmirsə, bu da bir işarədir.
- S (Speech – Nitq): Xəstədən sadə bir cümləni təkrarlamasını xahiş edin. Nitqi aydın deyilsə, qəribə səslənirsə və ya sözləri tapmaqda çətinlik çəkirsə, dərhal həkimə müraciət etmək lazımdır.
- T (Time – Vaxt): Bu simptomlardan hər hansı birini görsəniz, dərhal təcili yardım çağırmağın vaxtıdır.
Digər mümkün simptomlar arasında qəfil başlayan şiddətli baş ağrısı, görmənin pozulması, başgicəllənmə və müvazinətin itirilməsi də ola bilər.
İnsult diaqnostikası
Xəstəxanaya çatdırıldıqdan sonra həkimlər insultun növünü və beynin hansı hissəsinin zədələndiyini təyin etmək üçün təcili müayinələr aparırlar.
Bu, düzgün müalicə planını tərtib etmək üçün kritik əhəmiyyət kəsb edir.
- Kompüter Tomoqrafiyası (KT): Bu, beynin sürətli bir şəkildə görüntüsünü əldə etməyə imkan verir və ilk növbədə hemorragik insultu (qansızma) istisna etmək üçün istifadə olunur.
- Maqnit Rezonans Tomoqrafiya (MRT): MRT beyin toxumasının daha detallı görüntüsünü verir və işemik insultun erkən mərhələlərini və zədələnmənin miqyasını dəqiq qiymətləndirməyə kömək edir.
- Angioqrafiya: Damarların vəziyyətini yoxlamaq üçün kontrast maddə istifadə edilərək aparılan bir müayinədir.
Bu müayinələr diaqnozu təsdiqlədikdən sonra dərhal müalicəyə başlanılır.
Müalicə və reabilitasiya seçimləri
İnsultun müalicəsi iki əsas mərhələdən ibarətdir: kəskin dövrdə müalicə və uzunmüddətli reabilitasiya. Reabilitasiyanın məqsədi itirilmiş funksiyaları maksimum dərəcədə bərpa etmək və xəstənin müstəqil həyata qayıtmasına kömək etməkdir.
Dərman müalicəsi və ənənəvi terapiyalar
İşemik insultun kəskin dövründə, ilk bir neçə saat ərzində, laxtanı əridən xüsusi dərmanlar (trombolitiklər) tətbiq edilə bilər. Sonrakı mərhələlərdə isə qan durulaşdırıcı dərmanlar, təzyiq və xolesterinə nəzarət edən preparatlar təyin olunur.
Reabilitasiya prosesi isə adətən aşağıdakıları əhatə edir:
- Fizioterapiya: Hərəkət qabiliyyətini, gücü və koordinasiyanı bərpa etməyə yönəlmiş məşğələlər.
- Erqoterapiya: Gündəlik fəaliyyətləri (geyinmək, yemək yemək və s.) yenidən müstəqil şəkildə yerinə yetirməyi öyrətmək.
- Loqopedik terapiya: Nitq və udma funksiyalarının bərpası.
Bu ənənəvi üsullar çox vacib olsa da, bəzən bərpa prosesi ləng gedir və ya müəyyən bir mərhələdə dayanır. Məhz bu nöqtədə müasir texnologiyalar köməyə gəlir.
İnnovativ prosedur: İnsultun TMS Terapiya ilə dərmansız müalicəsi
Transkranial Maqnit Stimulyasiyası (TMS), insult sonrası reabilitasiyada inqilab yaradan qeyri-invaziv, yəni cərrahi müdaxilə tələb etməyən və dərmansız bir müalicə metodudur.
Bu texnologiya, beynin funksional bərpasını təmin edən neyroplastiklik prosesini stimullaşdırmaq üçün maqnit sahələrindən istifadə edir.
TMS terapiya necə işləyir?
İnsult zamanı beynin bir hissəsi zədələnir, lakin beynin heyrətamiz bir xüsusiyyəti var: neyroplastiklik. Bu, beynin özünü yenidən “proqramlaşdırma” qabiliyyətidir.
Yəni, sağlam beyin bölgələri zədələnmiş sahələrin funksiyalarını öz üzərinə götürə bilər. Lakin bu proses çox vaxt ləng və natamam olur.
TMS terapiyası zamanı başın üzərinə xüsusi bir cihaz (koil) yerləşdirilir. Bu cihaz qısa, güclü maqnit impulsları yaradır. Bu impulslar kəllə sümüyündən ağrısız bir şəkildə keçərək beynin hədəf alınan bölgələrindəki neyronları (sinir hüceyrələrini) aktivləşdirir və ya sakitləşdirir.
- Hərəkət funksiyasının bərpası üçün: TMS, beynin hərəkətə nəzarət edən motor korteks bölgəsinə tətbiq edilir. Bu, zədələnmiş əl və ya ayağın hərəkətini bərpa etməyə kömək edən yeni sinir əlaqələrinin yaranmasını sürətləndirir.
- Nitqin bərpası (Afaziya): Nitq mərkəzləri (Broka və Vernike sahələri) stimullaşdırılaraq söz tapmaqda, cümlə qurmaqda və deyilənləri anlamaqda çətinlik çəkən xəstələrə kömək edir.
- Post-insult depressiyası: İnsult keçirmiş insanlarda depressiya çox yaygındır. TMS, əhval-ruhiyyəyə nəzarət edən beyin bölgələrini stimullaşdıraraq antidepresantlara ehtiyac olmadan depressiyanın müalicəsində effektivdir.
TMS proseduru necə keçirilir?
Prosedur tamamilə ağrısızdır və xəstə oyaq vəziyyətdə, rahat bir kresloda əyləşərək keçirir. Həkim hədəf bölgəni təyin etdikdən sonra cihaz işə salınır.
Seans zamanı xəstə yalnız yüngül bir tıqqıltı səsi eşidir və baş dərisində yüngül bir gicikmə hiss edə bilər. Hər seans adətən 20-40 dəqiqə davam edir və müalicə kursu xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq bir neçə həftə çəkə bilər.
TMS Terapiyasının Üstünlükləri:
- Dərmansızdır: Dərmanların yan təsirlərindən qaçınmağa imkan verir.
- Qeyri-invazivdir: Heç bir kəsik, anesteziya və ya cərrahi müdaxilə tələb etmir.
- Təhlükəsizdir: Düzgün tətbiq edildikdə yan təsirləri minimaldır (ən çox rast gəlinən yüngül baş ağrısıdır).
- Hədəflənmiş təsir: Yalnız beynin lazımi bölgələrinə təsir edir.
- Digər terapiyalarla kombinasiya: Fizioterapiya və loqopedik terapiya ilə birlikdə tətbiq edildikdə onların effektivliyini artırır.
İnsultun fəsadları və profilaktikası
İnsultdan sonra bəzi fəsadlar uzun müddət qala bilər. Bunlara iflic, nitq pozğunluqları, yaddaş problemləri, depressiya və xroniki ağrılar daxildir. Ancaq ən yaxşı müalicə profilaktikadır.
İnsult riskini azaltmaq üçün aşağıdakı addımları atmaq vacibdir:
- Qan təzyiqinizi mütəmadi olaraq yoxlayın və normada saxlayın.
- Sağlam qidalanın, duz və yağlı qidaları azaldın.
- Mütəmadi olaraq idmanla məşğul olun.
- Siqareti tərkidin və alkoqol qəbulunu məhdudlaşdırın.
- Diabet və xolesterin səviyyənizə nəzarət edin.
- Həkimin təyin etdiyi dərmanları vaxtlı-vaxtında qəbul edin.
Tez-tez Verilən Suallar (FAQ)
1. TMS terapiyası insultdan sonra hərəkət qabiliyyətini necə yaxşılaşdırır?
TMS, beynin hərəkətə nəzarət edən bölgəsini (motor korteks) birbaşa stimullaşdırır. Bu stimulyasiya, beyində yeni sinir yollarının yaranmasını (neyroplastiklik) təşviq edir. Nəticədə, sağlam beyin hissələri zədələnmiş bölgənin funksiyalarını “öyrənir” və iflic olmuş əl və ya ayağın hərəkətində və koordinasiyasında nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşma müşahidə olunur.
2. İnsult reabilitasiyasında TMS müalicəsi ağrılıdırmı?
Xeyr, prosedur tamamilə ağrısızdır. Pasiyentlər adətən prosedur zamanı yalnız yüngül bir tıqqıltı səsi və baş dərisində müvəqqəti bir gicikmə hissi keçirirlər. Prosedurdan sonra gündəlik həyatlarına dərhal qayıda bilərlər. Anesteziya və ya ağrıkəsici tələb olunmur.
3. TMS terapiyasının insult sonrası bərpa üçün hər hansı bir yan təsiri varmı?
TMS olduqca təhlükəsiz bir metod hesab olunur. Ən çox rast gəlinən yan təsir seansdan sonra keçən yüngül baş ağrısı və ya baş dərisindəki narahatlıq hissidir. Ciddi yan təsirlər, məsələn, qıcolma riski isə son dərəcə aşağıdır və müasir protokollara riayət edildikdə demək olar ki, sıfıra bərabərdir.
4. İnsult keçirdikdən nə qədər sonra TMS müalicəsinə başlamaq olar?
TMS müalicəsinə başlamaq üçün ideal vaxt insultdan sonrakı ilk bir neçə həftə və ya aydır, çünki bu dövrdə beynin neyroplastiklik potensialı ən yüksək səviyyədə olur. Lakin insultdan aylar və ya hətta illər sonra da TMS terapiyası funksiyaların bərpasında müsbət nəticələr verə bilər. Hər bir xəstə üçün fərdi yanaşma tələb olunur və ən uyğun vaxtı müalicə həkimi təyin edir.
5. TMS terapiyası hansı insult xəstələri üçün daha effektivdir?
TMS, həm işemik, həm də hemorragik insult keçirmiş xəstələr üçün faydalı ola bilər. Xüsusilə hərəkət pozğunluğu (hemiparez/hemiplegiya), nitq pozğunluğu (afaziya), post-insult depressiyası və laqeydlik sindromu (neqlekt) kimi problemləri olan xəstələrdə yüksək effektivlik göstərir. Müalicəyə uyğunluğunuzu müəyyən etmək üçün həkim-nevroloqla məsləhətləşmək vacibdir.
Nəticə və müraciət
İnsult həyatı dəyişən bir hadisə olsa da, müasir tibbin təqdim etdiyi innovativ metodlar sayəsində bərpa üçün ümid həmişə var. İnsultun TMS terapiya ilə dərmansız müalicəsi, ənənəvi reabilitasiya üsullarının təsirini artıran, beyin funksiyalarının daha sürətli və effektiv bərpasına imkan yaradan güclü bir vasitədir. Bu metod, xəstələrə itirilmiş müstəqilliklərini geri qazanmaq və həyat keyfiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq üçün real bir şans verir.
Əgər siz və ya yaxınınız insult keçirmisinizsə və reabilitasiya prosesində yeni, effektiv və dərmansız bir üsul axtarırsınızsa, TMS terapiyasının sizin üçün uyğun olub-olmadığını öyrənmək üçün mütəxəssislərimizlə məsləhətləşin. Sağlamlığınızı gecikdirməyin, müasir tibbin imkanlarından faydalanaraq həyata yenidən başlayın.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.