Alzheimer xəstəliyi bu gün ən çox rast gəlinən demensiya növüdür. Yaddaş, düşünmə qabiliyyəti və davranışlarda ciddi pozuntulara səbəb olan proqressiv bir xəstəlikdir. Xüsusilə ailə üzvləri və qulluq edənlər üçün mürəkkəb və çətin bir prosesə çevrilə bilər.
Bu çərçivədə, 21 sentyabr tarixi “Ümumdünya Alzheimer Günü” olaraq təyin edilmişdir və məqsəd xəstəlik haqqında məlumatlılığı artırmaq və insanları maarifləndirməkdir
Alzheimer nədir?
Alzheimer xəstəliyi demensiyanın ən yayğın formasıdır və yaddaş, düşünmə qabiliyyəti və davranışlarda ciddi pozuntulara səbəb olan proqressiv bir neyrodegenerativ xəstəlikdir. İlk dəfə 1906-cı ildə Dr. Alois Altsheymer tərəfindən təsvir edilmişdir.
Xəstəlik zamanla beyin hüceyrələrinin məhv olması ilə xarakterizə olunur və bu vəziyyət fərdlərin yaddaşında, gündəlik həyat fəaliyyətlərində və sosial münasibətlərində əhəmiyyətli itkilərə səbəb olur.
Xəstəliyin irəliləməsinin qarşısını almaq mümkün deyil, lakin simptomların idarə olunmasına kömək edə biləcək müalicə üsulları mövcuddur.
Alzheimer mərhələləri hansılardır?
Alzheimer xəstəliyi üç əsas mərhələdə irəliləyir. Hər bir mərhələnin özünəməxsus əlamətləri var və xəstəliyin müddətinə görə irəliləyir.
Bu mərhələlər aşağıdakılardır:
Erkən Mərhələ
Erkən mərhələdə yüngül unutqanlıqlar və koqnitiv çətinliklər nəzərə çarpa bilər. Xəstəliyin erkən əlamətlərində xəstə görüşləri unuda, tez-tez istifadə etdiyi əşyaları itirə və ya söz tapmaqda çətinlik çəkə bilər. Bu mərhələdəki dəyişikliklər adətən gündəlik həyata təsir etmir və çox vaxt normal yaşlanma əlamətləri kimi qəbul edilir.
Orta Mərhələ
Orta mərhələ xəstəliyin ən uzun davam edən mərhələsidir və əlamətlər daha aydın görünür. Şəxs yaxın keçmişdəki hadisələri xatırlamaqda çətinlik çəkə, şəxsi qulluğuna laqeyd yanaşa və mürəkkəb tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilər. Həmçinin, şəxsiyyət və davranış dəyişiklikləri müşahidə oluna bilər.
İrəliləmiş Mərhələ
İrəliləmiş mərhələdə fərdin müstəqilliyi tamamilə itə bilər. Şəxs əsas gündəlik fəaliyyətləri (məsələn, yemək yemək, geyinmək) yerinə yetirə bilməz hala gələ və daimi qulluğa ehtiyacı ola bilər. İrəliləmiş mərhələdə danışıq qabiliyyəti böyük ölçüdə azala və fiziki qabiliyyətlərdə ciddi itkilər müşahidə oluna bilər.
Alzheimer əlamətləri hansılardır?
Alzheimer xəstəliyinin əlamətləri adətən yüngül unutqanlıqlarla başlayır və zamanla daha ciddi koqnitiv və davranış problemlərinə yol açır.
Diqqət yetirilməsi lazım olan bəzi ümumi əlamətlər aşağıdakılardır:
- Yaddaş itkisi
- Gündəlik işləri görməkdə çətinlik
- Dil və nitq problemləri
- Məkan və zamanı qarışdırmaq
- Qərar verməkdə çətinlik çəkmək
- Əşyaları itirmək
- Şəxsiyyət və davranış dəyişiklikləri
- Söz ehtiyatının azalması
- Mühakimə qabiliyyətini itirmək
- Hadisələrə daha az maraq göstərmək
Nevroloji baxımdan xəstəliyin əlamətləri arasında öyrənmə çətinliyi, unutqanlıq, istiqaməti müəyyən edə bilməmək, qərar verə bilməmək, daha əvvəl tanıdığı insanları tanımamaq, danışıq çətinliyi və depressiya ola bilər.
Psixoloji baxımdan isə xəstəlik özünü aqressivlik, yuxu pozğunluqları, məqsədsiz gəzinti, narahatlıq, hadisələrə maraq göstərməmək və qeyri-real xəyallar qurma şəklində göstərə bilər.
Digər tərəfdən, hər unutqanlıq və ya davranış dəyişikliyi Altsheymer və ya demensiya kimi şərh edilməməlidir. Vitaminlər, qidalanma vərdişlərindəki dəyişiklik və ya yuxusuzluq kimi hallar da unutqanlığa, aqressivliyə və ya danışa bilməməyə səbəb ola bilər.
Alzheimer-də risk faktorları hansılardır?
Xəstəliyin inkişafında bir çox faktor rol oynayır. Bu faktorlar arasında yaş, genetik meyllilik və həyat tərzi amilləri yer alır:
- Yaş: 65 yaş və yuxarı fərdlərdə xəstəliyin görülmə tezliyi 3 faizdən 11 faizə qədərdir. 85 yaşdan yuxarı isə bu nisbət 20-47 faiz arasındadır. Xəstəliyin görülmə tezliyinin hər beş ildən bir iki dəfə arta biləcəyi müəyyən edilmişdir.
- Genetika: Xəstəliyin 5 faizinin genetik olduğu təxmin edilir. Xüsusilə 45-60 yaş arasında ortaya çıxan erkən hallarının genetik olma ehtimalının yüksək olduğunu müəyyən edən araşdırmalar mövcuddur.
- Cinsiyyət: Qadınlarda görülmə tezliyi kişilərə nisbətən daha yüksəkdir.
- Həyat tərzi və ürək sağlamlığı: Yüksək qan təzyiqi, yüksək xolesterin və diabet kimi ürək sağlamlığına təsir edən faktorlar riski artıra bilər.
- Baş travmaları: Keçmişdə yaşanan ciddi baş travmaları xəstəliyin inkişafında risk faktoru ola bilər.
- Asılılıq: Yüksək dozada siqaret, spirtli içki və maddə istifadəsi də xəstəliyin görülmə riskini artıra bilər.
- Sağlam olmayan həyat tərzi və aşağı gəlir səviyyəsi: Sağlam olmayan qidalanma və həyat tərzinə sahib olan fərdlərlə aşağı gəlirli şəxslərdə xəstəliyin görülmə tezliyinin daha yüksək olduğunu göstərən araşdırmalar mövcuddur.
- Depressiya və stress: Depressiya və stress kimi psixoloji problemlər xəstəliyin risk faktorları arasındadır.
Alzheimer xəstəliyi niyə yaranır?
Xəstəliyin dəqiq səbəbləri tam olaraq bilinmir, lakin elm adamları xəstəliyin beyin hüceyrələrinin məhvinə səbəb olan iki anormal quruluşla əlaqəli olduğunu düşünürlər:
- Amiloid lövhələr: Beyin hüceyrələri arasında yığılan zülal hissəcikləri.
- Tau düyünləri: Hüceyrələrin içərisində yığılan və hüceyrələrin əlaqəsini pozan zülal düyünləri.
Bu anormal quruluşların beyin hüceyrələrinin funksiyasını pozaraq onların məhvinə yol açdığı düşünülür. Həmçinin, genetik və ətraf mühit faktorlarının da xəstəliyin inkişafında rol oynadığı təxmin edilir.
Alzheimer riskinin azaldılması üçün nə etmək olar?
Xəstəliyin tamamilə qarşısını almaq mümkün olmasa da, risk faktorlarını azaltmaq üçün bəzi tədbirlər görmək olar:
- Zehni və fiziki fəaliyyət: Mütəmadi olaraq idman etmək və zehni cəhətdən aktiv qalmaq (tapmacalar həll etmək, kitab oxumaq, oyunlar oynamaq və s.) beyin sağlamlığını dəstəkləyir.
- Sağlam qidalanma: Aralıq dənizi pəhrizi kimi sağlam qidalanma vərdişləri beyin sağlamlığını qorumağa kömək edə bilər.
- Sosial əlaqələr: Sosial münasibətləri davam etdirmək və aktiv sosial həyat riski azalda bilər.
- Ürək sağlamlığını qorumaq: Təzyiq və xolesterin səviyyələrinin nəzarətdə saxlanılması beyin sağlamlığına müsbət təsir göstərə bilər.
- Yuxu rejimi: Keyfiyyətli və kifayət qədər yuxu sağlam və gümrah bir beyin üçün çox vacibdir.
Alzheimer diaqnozu necə qoyulur?
Xəstəliyin diaqnozu bir sıra klinik qiymətləndirmə və testlər vasitəsilə qoyulur. Bu prosesdə xəstənin tibbi tarixçəsi, fiziki və nevroloji müayinələri qiymətləndirilir.
Diaqnoz prosesi adətən aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- Tibb tarixçəsi və klinik müayinə: Xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti və keçmiş tibbi tarixçəsi nəzərdən keçirilir.
- Laboratoriya testləri: Qan analizləri və beyin görüntüləmə testləri (MRT, PET KT) istifadə edilərək digər sağlamlıq problemləri istisna edilir.
- Neyropsixoloji qiymətləndirmə: Xəstəliyin diaqnozu üçün dəqiq və fərqləndirici bir test mövcud deyil. Ancaq yaddaş, problem həll etmə, dil və digər koqnitiv bacarıqları qiymətləndirən testlər xəstənin zehni vəziyyətini qiymətləndirməyə kömək edə bilər.
Alzheimer müalicəsi necə aparılır?
Xəstəliyin hazırda qəti bir müalicəsi yoxdur, lakin əlamətləri yüngülləşdirə və xəstəliyin irəliləməsini yavaşlada biləcək bəzi müalicə üsulları mövcuddur:
- Dərman müalicəsi: Həkiminizin tövsiyə edəcəyi bəzi dərmanlar xəstəliyin əlamətlərini yüngülləşdirə bilər.
- Koqnitiv terapiya: Yaddaş və koqnitiv funksiyaları dəstəkləmək üçün terapevtik yanaşmalardan istifadə edilə bilər.
- Dəstəkləyici terapiyalar: Fiziki terapiya və psixoloji məsləhət kimi dəstəkləyici terapiyalar xəstələrin həyat keyfiyyətini artıra bilər.
Xəstəliyin qəti bir müalicəsi olmasa da, yuxarıda göstərilən müalicə üsulları yalnız xəstəliyin irəliləməsini yavaşlada bilər. Beyni və bədəni aktiv saxlayacaq fəaliyyətlərə yönəlmək də xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmağa kömək edə bilər.
Tez-tez verilən suallar
Alzheimer yoluxucudurmu?
Xeyr, yoluxucu deyil. Bu xəstəlik beynin daxilindəki bioloji və kimyəvi dəyişikliklərdən qaynaqlanır və bir insandan digərinə keçmir.
Alzheimer genetikdirmi?
Bəli, genetik faktorlar xəstəlikdə təsirli ola bilər. Ailəsində Altsheymer hekayəsi olan fərdlərdə xəstəliyin inkişaf etmə ehtimalının daha yüksək olduğu düşünülür. Ancaq yalnız genetik meyllilik xəstəliyin ortaya çıxması üçün kifayət qədər səbəb deyil.
Alzheimer necə başlayır?
Xəstəliyin başlanğıcı adətən yüngül yaddaş itkiləri və koqnitiv funksiyalarda azalma ilə özünü göstərə bilər. Bu əlamətlər zamanla daha aydınlaşa və gündəlik həyata təsir etməyə başlaya bilər.
Alzheimer olduğumu necə bilə bilərəm?
Əgər tez-tez unutqanlıq yaşayır, gündəlik işlərdə çətinlik çəkir və koqnitiv qabiliyyətlərinizdə dəyişikliklər hiss edirsinizsə, bir tibb mütəxəssisinə müraciət etməyiniz vacibdir. Həkiminiz lazımi testləri tətbiq edərək düzgün diaqnoz qoyacaqdır.
Demensiya və alzheimer arasındakı fərq nədir?
Demensiya yaddaş, düşünmə və sosial bacarıqlardakı pozuntuları təsvir edən ümumi bir termindir. Altsheymer isə demensiyanın spesifik və yayğın bir növüdür.
Alzheirmer neçə yaşında başlayır?
Xəstəlik adətən 65 yaşından sonra başlayır, lakin daha gənc yaşlarda da ortaya çıxa bilər. Erkən başlayan hallar 40-lı və ya 50-li yaşlarda ola bilər.
Alzheirmer müalicəsi varmı?
Xəstəliyin qəti bir müalicəsi yoxdur, lakin əlamətləri yüngülləşdirə və xəstəliyin irəliləməsini yavaşlada biləcək bəzi dərmanlar mövcuddur. Bu dərmanlar xəstəliyin idarə olunmasında xəstəyə kömək edə bilər.
Alzheimer xəstələri neçə il yaşayır?
Yaşam müddəti xəstəliyin başlama yaşına, ümumi sağlamlıq vəziyyətinə və qulluq keyfiyyətinə bağlı olaraq dəyişə bilər.
Alzheimer xəstəsi nə vaxt xəstəxanaya yerləşdirilir?
Xəstələrin xəstəxanaya yerləşdirilməsi xəstəliyin irəliləmiş mərhələlərində və evdə qulluğun yetərsiz olduğu hallarda lazım ola bilər. Bu vəziyyətdə, peşəkar qulluq və tibbi dəstək təmin etmək məqsədilə xəstəxana və ya qulluq evlərinə üstünlük verilə bilər.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.