Vacib Xəbərdarlıq: Bu məqalə yalnız məlumatlandırma məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti, diaqnozu və ya müalicəni əvəz etmir.
Demensiya; yaddaşı, düşüncəni və sosial bacarıqları təsir edən bir qrup simptomu təsvir etmək üçün istifadə olunan bir termindir. Demensiyası olan insanlarda simptomlar onların gündəlik həyatına təsir göstərir.
Demensiya xüsusi bir xəstəlik deyil. Bir neçə xəstəlik demensiyaya səbəb ola bilər. Demensiya adətən yaddaş itkisini əhatə edir. Bu, çox vaxt vəziyyətin erkən əlamətlərindən biridir. Ancaq təkcə yaddaş itkisinin olması demensiyanın olduğu mənasına gəlmir.
Yaddaş itkisinin fərqli səbəbləri ola bilər. Alzheimer xəstəliyi yaşlı insanlarda demensiyanın ən çox yayılmış səbəbidir. Lakin demensiyanın başqa səbəbləri də var. Səbəbindən asılı olaraq bəzi demensiya simptomları geri dönən ola bilər.
Major nörokoqnitiv pozuntu olaraq da adlandırılan Demensiya bir xəstəlik deyil. Digər narahatlıqların səbəb olduğu bir qrup simptomdur. Gündəlik həyatınıza təsir edəcək qədər ciddi olan düşünmə qabiliyyətinin itirilməsi üçün istifadə olunan ümumi bir termindir.
Düşünmə qabiliyyətlərinə yaddaş, dil bacarıqları, problem həll etmə, vizual qavrayış, özünüidarəetmə və fokuslanma və diqqət yetirmə bacarığınız kimi şeylər daxildir. 65 yaşdan yuxarı insanların təxminən 5-8%-də müəyyən bir demensiya növü var.
Bu nisbət 65 yaşından sonra hər 5 ildən bir iki dəfə artır. 80-ci yaşlarında olan insanların təxminən yarısında düşünmə qabiliyyətinin itkisi var.
Demensiyanın əlamətləri və simptomları, beyindəki bir zamanlar sağlam olan neyronların (sinir hüceyrələrinin) işləməyi dayandırması, digər beyin hüceyrələri ilə əlaqələrini itirməsi və ölməsi ilə ortaya çıxır.
Hər kəs yaşlandıqca bəzi neyronlarını itirsə də, demensiyası olan xəstələr daha böyük itkilər yaşayır.
Əlamətlər və simptomlar növündən asılı olaraq dəyişsə də, adətən bunlara aşağıdakılar daxil ola bilər:
Yaddaş itkisi, zəif mühakimə və çaşqınlıq yaşamaq
Danışmaqda, düşüncələri anlamaqda və ifadə etməkdə və ya oxumaq və yazmaqda çətinlik çəkmək
Tanış bir məhəllədə gəzərkən azmaq
Pulu məsuliyyətlə idarə etməkdə və hesabları ödəməkdə problemlər yaşamaq
Təkrarlanan suallar vermək
Tanış əşyalara istinad etmək üçün qeyri-adi sözlərdən istifadə etmək
Normal gündəlik tapşırıqları yerinə yetirməyin daha uzun çəkməsi
Normal gündəlik fəaliyyətlərə və ya hadisələrə qarşı marağın itməsi
Halüsinasiyalar görmək və ya sayıqlamalar (hezeyan) və ya paranoya yaşamaq
İmpulsiv davranmaq
Başqalarının hisslərinə əhəmiyyət verməmək
Müvazinət itkisi və hərəkət problemləri
Əqli və inkişaf qüsurlu insanlar yaşlandıqca onlarda da demensiya inkişaf edə bilər. Bu hallarda onların simptomlarını tanımaq xüsusilə çətin ola bilər. Bir insanın mövcud bacarıqlarını nəzərə almaq və demensiyaya işarə edə biləcək zamanla baş verən dəyişiklikləri izləmək vacibdir.
Müxtəlif neyrodegenerativ pozuntular və amillər, neyronların və beyin funksiyalarının mütərəqqi və geri dönməz itkisi yolu ilə demensiyanın inkişafına səbəb olur.
Demensiya növləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:
Alzheimer xəstəliyi: Yaşlı insanlar arasında ən çox yayılmış demensiya diaqnozudur. Amiloid lövhələr və tau düyünləri kimi tanınan zülalların anormal yığılması da daxil olmaqla, beyindəki dəyişikliklərdən qaynaqlanır.
Frontotemporal demensiya: 60 yaşından kiçik insanlarda rast gəlinməyə meylli olan nadir bir demensiya növüdür. Tau və TDP-43 zülallarının anormal miqdarı və ya formaları ilə əlaqələndirilir.
Levi cisimcikli demensiya: Levi cisimcikləri adlanan alfa-sinuklein zülalının anormal yığılmasından qaynaqlanan bir demensiya növüdür.
Vaskulyar (damar) demensiya: Beyindəki qan damarlarına zərər verən və ya beyinə qan və oksigen axınını kəsən vəziyyətlərin səbəb olduğu bir demensiya növüdür.
Qarışıq demensiya (iki və ya daha çox demensiya növünün birləşməsi): Məsələn, demensiyası olan yaşlı insanları əhatə edən autopsiya (yarılma) tədqiqatları vasitəsilə tədqiqatçılar bir çox insanın fərqli demensiya formaları ilə əlaqəli beyin dəyişikliklərinin birləşməsinə malik olduğunu müəyyən etmişlər.
Demensiyanın ən çox yayılmış səbəbidir. Demensiyası olan insanların təxminən 70-80%-də Alzheimer xəstəliyi müşahidə olunur.
Lakin demensiyanın 50-yə yaxın başqa səbəbi var. Demensiya simptomları müalicə ilə yaxşılaşa bilər. Ancaq demensiyaya səbəb olan xəstəliklərin əksəriyyəti müalicə olunmur.
Amneziya, həyatınızla bağlı xatirələrin, təcrübələrin və faktların itirilməsidir. Qısa müddətli (qlobal keçici amneziya), psixi sağlamlıqla bağlı (dissosiativ amneziya) və zədə ilə bağlı (posttravmatik amneziya) olmaqla fərqli amneziya növləri vardır.
Keçmişinizi xatırlamağınıza mane olan amneziya və ya yeni xatirələr formalaşdırmağınıza mane olan amneziya yaşaya bilərsiniz. İflic, zədə, infeksiya, şişlər və ya qıcolmalar səbəbindən yarana bilər. Bəzən amneziya Alzheimer nəticəsində də baş verə bilər.
Demensiya mütərəqqi (proqressiv) bir xəstəlikdir. Yəni simptomlar zamanla, adətən illər ərzində pisləşir. Ancaq demensiyası olan hər bir şəxs üçün gedişat fərqli ola bilər.
Həkimlər simptomların gündəlik həyata nə qədər təsir etdiyinə əsaslanaraq onun irəliləməsini üç mərhələdə təsvir edə bilərlər.
Demensiya mərhələləri bunlardır:
Erkən və ya yüngül mərhələ: Bu mərhələdə simptomlar gündəlik həyatınıza təsir etməyə başlayacaq.
Orta mərhələ: Bu mərhələdə simptomlar daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Gündəlik həyatda daha çox dəstəyə ehtiyac duyulur. Məsələn, bu mərhələdə olan bir çox insanın çimmək və paltarını dəyişdirmək üçün xatırlatmalara ehtiyacı ola bilər.
Gec və ya ağır mərhələ: Gündəlik həyat üçün tam zamanlı qayğıya və dəstəyə, məsələn, yemək yemək, yuyunmaq və geyinmək üçün köməyə ehtiyac duyulur.
Diaqnoz üçün Neroloq həkimlər əvvəlcə şəxsin koqnitiv çətinliklərlə əlaqəli ola biləcək, müalicə edilə bilən hər hansı bir əsas xəstəliyin olub-olmadığını qiymətləndirir.
Qan təzyiqini və digər həyati göstəriciləri ölçmək üçün fiziki müayinə və müxtəlif kimyəvi maddələrin, hormonların və vitaminlərin səviyyəsini yoxlamaq üçün qan və digər mayelərin laborator analizlərini təyin edir.
Demensiya diaqnozu qoymaq üçün koqnitiv və nevroloji testlər, beyin skanları, psixiatrik qiymətləndirmə aparıla bilər.
Müalicə adətən simptomları, xüsusən də emosional və davranışsal simptomları idarə etməyə yönəlir. Həmçinin, demensiya müalicəsi onun səbəbindən asılıdır.
Alzheimer xəstəliyi də daxil olmaqla, əksər mütərəqqi demensiya vəziyyətlərində tam müalicə yoxdur. Ancaq tətbiq olunan terapiya və dərmanlar xəstəliyin irəliləməsini dayandırmağa kömək edə bilər. Bu səbəbdən erkən diaqnoz vacibdir.
Yaş və genetika kimi demensiya üçün bəzi risk faktorlarını dəyişdirmək mümkün deyil. Ancaq tədqiqatçılar digər risk faktorlarının beyin sağlamlığı və demensiyanın qarşısının alınması üzərindəki təsirini araşdırmağa davam edirlər.
Qan damarlarını xolesterol yığılmasından uzaq tutmaq, normal qan təzyiqini saxlamaq, sağlam qan şəkəri səviyyələrini qorumaq, sağlam çəkidə qalmaq, mümkün qədər sağlam qalmaq beyninizin ən yüksək səviyyədə işləməsi üçün ehtiyac duyduğu oksigen və qida maddələri ilə təmin olunmasına kömək edə bilər.
Vacib Xəbərdarlıq: Bu məqalə yalnız məlumatlandırma məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti, diaqnozu və ya müalicəni əvəz etmir.